TTK có bề ngoài như trẻ bình thường, các công bố từ trước tới nay chưa có nghiên cứu nào nói đến sự khác thường về thể trạng bề ngoài của TTK, trái lại theo mô tả của Kanner, dường như TTK nói chung lại có bề ngoài khôi ngô hơn trẻ bình thường, đồng thời TTK về cơ bản cũng không có sự bất thường về giải phẫu trong các bộ phận bên trong cơ thể. Các giác quan cảm nhận bên ngoài và bên trong cơ thể trẻ xét trên phương diện vật lý và sinh học giống như trẻ bình thường. Những chỉ số sinh học cơ bản như cân nặng, chiều cao, chỉ số phát triển sinh học giống như trẻ bình thường cùng tuổi. Các mốc phát triển vận động như lẫy, ngồi, bò, trườn, đứng, đi, chạy,… không có ghi nhận khác thường. Trẻ bị rối loạn tự kỷ có tuổi thọ trung bình như người bình thường. Nhưng hầu hết các mô tả về mặt chức năng tâm lý thì cho thấy sự bất thường rõ rệt.

– Những rối loạn sớm của trẻ tự kỷ

Kanner nhấn mạnh triệu chứng tự kỷ có thể phát hiện được ngay khi trẻ ra đời hoặc trong khoảng 30 tháng đầu (Wing, 1989). Cũng liên quan đến phát hiện sớm, theo Nguyễn Văn Thành (2006), HCTK có thể xuất hiện ngay từ khi sinh ra, những bất thường ở trẻ em trong giai đoạn đầu đời từ 0 đến 6 tháng tuổi cho phép phát hiện sớm: Như thiếu những cử chỉ trao đổi vui mừng với mẹ; Không tỏ thái độ thích thú, quan tâm khi có người chăm sóc; Thái độ lạnh lùng, lãnh đạm, bình lặng đối với lời nói và khuôn mặt của người mẹ và người thân; Thiếu nụ cười giao tiếp; Thiếu giao tiếp bằng mắt; Có dấu hiệu né tránh, ngoảnh mặt đi nơi khác khi mẹ ở tư thế đối diện với bé; Lặng im cả ngày, ít cử động; Khi thì quá ngoan, khi thì quá phá phách; Trương lực cơ quá cứng hoặc quá mềm; rối loạn giấc ngủ; Thiếu phản xạ bú, mút; Không phát âm bi bô; Không với lấy đồ vật trong tầm tay; Không bập bẹ; Không có nụ cười xã hội ở khoảng 4 đến 6 tháng tuổi,… Ở vào khoảng 6 tháng tuổi đến một năm, trẻ không có những cử chỉ vui mừng và thích thú khi có mẹ hay người thân ở gần; Không thích âu yếm, cơ thể có thể mềm yếu hay cứng nhắc khi được ôm ấp; Không chơi các trò chơi xã hội đơn giản (“Ú à”, “Bye-bye”); Chưa có dấu hiệu ngôn ngữ; Các cử chỉ, điệu bộ không phù hợp với tình huống giao tiếp; Thái độ lãnh đạm với âm thanh và hình ảnh hoặc những kích thích từ môi trường; Nhìn chằm chằm như bị hút vào những vật thể quay tròn, nhìn các ngón tay ve vẩy,…; không quan tâm đến đồ chơi nhưng lại chú tâm đặc biệt vào những vật thể lạ như khe hở, hạt bụi, lỗ rách,…; Không có biểu hiện lo sợ, khóc khi đối diện với người lạ; Không phản ứng khi nghe gọi tên; Không nhai hoặc không chấp nhận những thức ăn cứng. Từ 2 đến 3 tuổi, chậm nói hoặc có vấn đề nghiêm trọng trong phát triển ngôn ngữ; giới hạn giao tiếp mắt; không thích âu yếm hay sự quan tâm của người khác; không thích giao tiếp với bạn cùng trang lứa. Từ 4 đến 5 tuổi, nếu ngôn ngữ phát triển, có thể có chứng nhại lời (lặp lại theo kiểu học vẹt những gì người khác nói, nói ngay lập tức hay ngay sau đó); giọng nói kỳ cục (chẳng hạn như cách nói nhấn giọng hay đơn điệu); rất khó chịu khi thay đổi thói quen hang ngày; có thể cho thấy một số cải thiện về giao tiếp mắt, tương tác với người khác gia tăng nhưng vẫn còn hạn chế; các cơn giận và sự gây hấn vẫn tồn tại nhưng có thể dần dần cải thiện; tự làm tổn thương mình; tự kích động. Như vậy, trong giai đoạn sớm của tuổi đời, trẻ đã có những dấu hiệu bất thường liên quan tới giao tiếp, tiếp xúc với mẹ và người thân. Đó là những yếu tố sẽ ảnh hưởng tiêu cực tới sự phát triển nói chung và phát triển nhận thức của TTK nói riêng.

– Hành vi bất thường

+ Hành vi gây phiền toái nơi công cộng

Do TTK có những hành vi khác thường gây phiền toái cho những người xung quanh nên các bậc phụ huynh rất ngại khi cho con đi đến chỗ đông người. Thường TTK ít quan tâm đến các chuẩn mực xã hội, muốn làm theo sở thích cá nhân nên rất dễ có những hành vi trái ngược với sự mong đợi của người khác như: la khóc khi người lớn không đáp ứng sở thích của trẻ, làm đổ một đống đồ khi vào siêu thị, chụp nhanh những đồng tiền từ tay nhân viên, tự lấy đồ ở giỏ sách của người khác, giật nhanh một món đồ chơi từ tay đứa trẻ bên cạnh,… mà không mắc cỡ, ngượng ngùng. Nhưng theo các chuyên gia về TTK, dù trẻ có làm vậy đi nữa, phụ huynh vẫn nên cho trẻ đến nơi công cộng, điều này giúp trẻ sống hòa nhập với mọi người và lâu dài sẽ có lợi cho sự phát triển của trẻ. Hành vi gây phiền toái nơi công cộng của TTK cho thấy, tính kém hòa nhập của TTK đối với cộng đồng, điều này có liên quan tới khả năng ứng xử về mặt xã hội của TTK.

+ La hét, giận dữ

TTK có những sở thích, thói quen kỳ lạ nên trẻ thường ứng xử không đúng với những chuẩn mực xã hội thông thường. Khi người lớn thấy vậy và ngăn chặn hành vi bất thường đó sẽ làm trẻ rất khó chịu và có những hành vi nổi cáu, gây hấn. Đồng thời do TTK gặp khó khăn về ngôn ngữ, không biểu đạt được những ý nghĩ của mình ra ngoài nên người lớn không hiểu trẻ và không làm theo ý muốn của trẻ. Vì vậy sự khó chịu của trẻ xuất hiện khá thường xuyên so với trẻ bình thường.

+ Hành vi định hình

Theo Kanner, hành vi định hình là biểu hiện điển hình của TTK. TTK có những hành vi rập khuôn, lặp đi lặp lại: trẻ thích đi đi lại lại trong phòng, thích xếp các đồ vật thành hàng thẳng; Vặn, xoắn các ngón tay và bàn tay; Nói đi nói lại một vài từ mà bé thích; Thích đến những nơi quen thuộc; Thích chạy vòng vòng và quay vòng vòng; Thích chơi các đồ chơi phát ra tiếng động; Thích bật tắt các nút điện hay điện tử,… Những trẻ khác nhau, sở thích về các hành vi định hình khác nhau. Đặc trưng trong hành vi định hình của TTK, là trẻ bám vào những sở thích quen thuộc, những hành vi lặp đi, lặp lại, ít có nhu cầu tìm tòi khám phá thế giới. Với sở thích kiên cố này ở TTK mà không được khắc phục, sẽ ảnh hưởng tới sự hiểu biết của TTK về các sự vật hiện tượng trong thế giới.

+ Không thích sự thay đổi

Hầu như TTK muốn tất cả mọi điều phải quen thuộc, gần gũi, trẻ rất ghét sự thay đổi, xáo trộn: từ những đồ dùng cá nhân, đồ dùng học tập cho đến nơi chốn sinh hoạt hàng ngày. Đối với TTK, sự không quen thuộc đồng nghĩa với sự thiếu an toàn, trẻ sẽ cảm thấy bất an khi có một người lạ, đồ vật lạ hay đến một nơi xa lạ. Do đó việc báo trước cho trẻ chuẩn bị tư tưởng để đón nhận những điều mới lạ là một việc hết sức quan trọng. Đặc điểm này cho thấy TTK không thích những gì mới lạ, và điều này sẽ ảnh hưởng tới nhận thức thế giới của TTK.

+ Những gắn bó bất thường

TTK ở một giai đoạn nào đó có những gắn bó với đồ vật theo cách không bình thường như: Trẻ mất quá nhiều thời gian vào sưu tầm các tờ báo, vỏ chai, đồ hộp, tờ lịch, sợi dây, cọng cỏ, bao nilon; Trẻ thích những đồ vật sinh hoạt trong nhà như: chén, bát, xoong, chảo, dĩa nhưng hoàn toàn không thích đồ chơi bình thường. Với những loại đồ vật này, trẻ tìm trong đó có một ý nghĩa thích thú nào đó mà người lớn không biết. Tuy nhiên trẻ có thể chơi với những vật này trong nhiều ngày, nhiều tháng mà không chán. Với sở thích này của TTK sẽ ảnh hướng tới sự tò mò, khám phá, tìm hiểu thế giới xung quanh của trẻ.

+ Những hành vi liên quan khác

Những cá nhân bị tự kỷ cũng có thể phát triển những triệu chứng đa dạng khác nhau, những rối loạn tinh thần xuất hiện bao gồm rối loạn tăng động kém chú ý (ADHD), (chứng) loạn tâm thần, sự buồn chán, rối loạn ám ảnh cưỡng bức và những rối loạn lo âu khác. Khoảng 25 phần trăm trẻ em và những thanh niên bị tự kỷ phát triển những cơn co giật bất thường. Những cá nhân bị tự kỷ cũng có thể có biểu hiện những hành vi phá phách. Trẻ có thể tấn công lại bản thân hay những người khác.

– Giao tiếp và quan hệ xã hội của trẻ tự kỷ

+ Sự hạn chế trên bình diện quan hệ

Trẻ bị suy giảm nhiều trong tương tác qua lại với mọi người, hầu hết TTK biểu hiện sự cô lập, thích chơi một mình, tránh giao tiếp với các bạn. Số đông phụ huynh có con tự kỷ cho rằng trong năm đầu tiên trẻ rất ngoan, yên tĩnh, thích chơi một mình, không thích giao tiếp mắt, không có dấu hiệu dang tay khi ai muốn bế bồng, không biết chỉ ngón trỏ và nhìn theo hướng chỉ tay của người khác, không sợ người lạ và cũng không thân thiện với người chăm sóc, không biết cười ở tháng thứ 3, không biết khóc hay biểu hiện sợ hãi ở tháng thứ 8, không phản ứng khi được gọi tên, tránh né giao tiếp bằng mắt nhưng lại có thể nhìn chăm chú vào một điểm bất thường, khả năng gắn bó với người thân rất kém như không bám theo cha mẹ giống trẻ bình thường. Có thể nói, hạn chế trên bình diện quan hệ xã hội là một trong số rối loạn phổ biến nhất ở TTK. Với sự rối loạn này sẽ ảnh hưởng tới sự phát triển nhận thức nói chung và nhận thức các kỹ năng quan hệ xã hội nói riêng ở TTK.

+ Sự hạn chế trong việc hiểu lời nói

Một trong những lý do mà các phụ huynh có con bị tự kỷ đưa trẻ tới bệnh viện khám bệnh là trẻ hầu như không có phản ứng khi được gọi, bé không quan tâm và không làm theo những hướng dẫn của người khác. Các phụ huynh cảm thấy rằng trẻ hoàn toàn không hiểu ngôn ngữ của họ cho dù trẻ vẫn có khả năng nghe bình thường. Ngoài ra tư duy ngôn ngữ của trẻ cũng gặp khó khăn như trẻ chỉ hiểu những ngôn ngữ trực diện, rõ ràng, không hiểu được những từ trừu tượng, cách nói ẩn dụ, so sánh, ví von, bóng gió,… Do đó mà những TTK không có khả năng nói dối và không phát hiện ra khi người khác nói dối.Ngôn ngữ lời nói là một kênh quan trọng trong chuyển tải thông tin giữa con người và con người, thông qua công cụ này cho phép con người lĩnh hội kiến thức từ những người xung quanh và từ các phương tiện truyền thông khác. Do hầu hết trẻ bị tự kỷ gặp khó khăn trong tiếp nhận lời nói và điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới sự phát triển nhận thức của trẻ.

+ Sự suy giảm trong giao tiếp không lời

Hầu hết những TTK đều có khó khăn trong ngôn ngữ biểu cảm, đa số trẻ không hiểu và đồng thời cũng không biết thể hiện ra ngoài những hành vi phi ngôn ngữ, điều này thể hiện khá rõ thông qua việc trẻ không muốn giao tiếp bằng mắt và không biết sử dụng ngón trỏ để chỉ các đồ vật. Cụ thể là khi muốn điều gì, trẻ không nhìn vào mặt người khác và không sử dụng các tín hiệu cử chỉ để báo cho người khác biết, mà thường đến kéo tay họ đến chỗ bé cần (đối với trẻ, bàn tay quan trọng hơn khuôn mặt). Trong giao tiếp, nét mặt và tư thế của trẻ không bình thường, thiếu uyển chuyển trong tư thế, nét mặt vô hồn (vô cảm). Giao tiếp không lời là một kênh giao tiếp hết sức quan trọng của con người, thông qua hình thức giao tiếp này, con người có thể hiểu đầy đủ hơn các thông điệp hành vi, thái độ, xúc cảm, động cơ,… của người khác. Do TTK gặp khó khăn trong hình thức giao tiếp này sẽ dẫn đến sự hạn chế trong hiểu biết của trẻ về các kỹ năng ứng xử xã hội với người khác.

– Chậm phát triển ngôn ngữ

Có thể đây là dấu hiệu dễ nhận thấy nhất đối với các phụ huynh có con bị tự kỷ, trẻ có biểu hiện mất ngôn ngữ hay trì hoãn ngôn ngữ. Ngay cả khi trẻ có ngôn ngữ thì ngôn ngữ đó cũng có dấu hiệu bất thường: giọng nói đều đều, không biết biểu cảm qua giọng nói; Không biết nói thầm, nói tiếng gió; Thích độc thoại hoặc không giữ vững cuộc đối thoại; Khó khăn trong việc dùng đại từ nhân xưng; Nhiều khi nói không liên quan đến tình huống giao tiếp, đến môi trường xung quanh; Lời nói tự phát, không có sự khởi đầu khi giao tiếp; Lời nói có khuynh hướng lặp đi lặp lại các từ, đoạn, câu. Ngôn ngữ là một thành phần quan trọng trong cấu trúc nhận thức của con người, đặc biệt là tư duy. Như vậy, khi TTK có khó khăn trong phát triển ngôn ngữ sẽ gặp khó khăn trong nhận thức, đặc biệt là nhận thức lý tính.

– Thiếu nhạy cảm hoặc quá nhạy cảm về mặt giác quan

Ngày nay những chuyên gia dạy TTK rất quan tâm đến giác quan của trẻ. Theo quan sát của chúng tôi, hầu hết TTK ít nhiều đều có vấn đề về giác quan: biểu hiện là việc trẻ hay đưa các đồ vật lên ngửi, liếm các vật trẻ cầm trên tay, ăn muối không thấy mặn, ăn chanh không chua, quay tròn lâu không chóng mặt, thích leo trèo cao, thích lộn đầu xuống đất, đập đầu vào tường không biết đau, bịt tai khi nghe thấy âm thanh trong một bài hát hay đoạn quảng cáo,… Do đó mà trị liệu cảm giác (sensory therapy) cho trẻ tự kỷ rất được quan tâm hiện nay. Đây là một đặc điểm liên quan đến xử lý giác quan ở TTK, điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng nhận thức của TTK.

– Rối loạn về nhận thức

Như vậy, TTK có các rối loạn tâm lý – nhân cách, như: giao tiếp, quan hệ xã hội, hành vi, ngôn ngữ nhận thức…. Trên đây là những vấn đề cơ bản về đặc điểm tâm lý – nhân cách của trẻ có HCTK và những bất thường này có liên hệ chặt chẽ tới sự phát triển nhận thức của TTK.

Ts. Ngô Xuân Điệp

Trả lời

ĐĂNG KÝ NHẬN TƯ VẤN


Tiến sĩ tâm lý lâm sàng Ngô Xuân Điệp đã có 10 năm thăm khám trị liệu tâm lý tại khoa tâm lý, Bv nhi đồng 2 và 12 năm là giảng viên tại khoa tâm lý – Đai học Khoa học và Xã Hội Nhân Văn. Kinh nghiệm 22 năm thăm khám, đánh giá và can thiệp trẻ tự kỷ.